W maju 2011 roku autor cytowanego tutaj opracowania dodal: 

"... Otóż źródłem informacji jest prof. Šarūnas Liekis ... Powołuje się on wprost na płk Richarda Maasinga pisząc, że: "... do 26 sierpnia uświadomił sobie, że Pakt dzielił państwa bałtyckie na niemiecką i sowiecką strefę wpływów oraz że Estonia znalazła się w tej ostatniej. Wydaje się, że łotewskie służby dyplomatyczne również poznały treść Paktu wkrótce po jego podpisaniu oraz że szerzyły się plotki o przekazaniu przez Niemcy Łotwy Rosji." Z publikacji prof. Liekisa wynika ponadto jednoznacznie, że najmniej zorientowaną w sytuacji była Litwa, której rząd, mający traktaty o nieagresji tak z Niemcami, jak i ZSRR, w ogóle nie brał pod uwagę możliwości aneksji przez ten ostatni. Zostawmy jednak wątek litewski na boku. Otóż mimowolna pomyłka w Nr 5 Merkuryusza polegała na tym, że 'Estoński Sztab Generalny zorientował się...', a nie, że "wiedział". Nie zmienia to istoty rzeczy, bowiem Estończycy i Łotysze, nawet nie znając treści tajnych protokołów, prawidłowo odczytali sens paktu Ribbentrop - Mołotow. Pamiętając o tym, że Richard Maasing, wieloletni oficer wywiadu, mógł wykazać daleko idącą powściągliwość i nie ujawnić źródeł informacji, zauważmy, że już sam fakt zawarcia paktu o nieagresji między 1. Państwami nie mającymi wspólnej granicy, 2. Państwami, dotąd, wrogimi, przynajmniej werbalnie, 3. Państwami znanymi z agresywności, musiał dawać do myślenia, tym bardziej, jeśli uwzględnić moment, w którym to nastąpiło. Profesor Liekis wspomina również o tym, że Sowieci często, ku irytacji Niemców, uciekali się do 'przecieków kontrolowanych' wobec rządów państw bałtyckich, usiłując wymusić na nich określone ustępstwa. To tyle o faktach dotyczących tego, co kto wiedział o tajnych protokołach paktu R. - M. Państwa mające rozbudowane służby radiowywiadu na odcinku sowieckim i / lub niemieckim mogły wiedzieć więcej; w grę wchodzą, rzecz jasna, Polska, Japonia, Estonia, Finlandia, ewentualnie Łotwa. Są to jednak domysły. ... I druga korekta, a propos stwierdzenia: '…prowadzili w tej sprawie dochodzenie na okoliczność "przecieku" ...'. Otóż uprzedzając sowiecką okupację Estonii, co nastąpiło 17 czerwca 1940, spora grupa oficerów wywiadu estońskiego, na czele z płk Maasingiem, oraz cała Sekcja D (radiowywiadu) ewakuowała się do Finlandii. Motyw był oczywisty, Sowieci znali personalia pracowników Sekcji D. Natomiast, w ręce Sowietów dostał się i generał Laidoner (zm. w 1953 r.), i gen. Reek (zamordowany w 1942 r.), i Artur Normak (rozstrzelany 27 czerwca 1941). Z protokołów przesłuchania gen. Reeka przez NKWD ... wynika, jeśli uwzględnić skłonności Organów do 'radosnej twórczości', że generał, chcąc uniknąć dalszych pytań o źródła agenturalne, miał przyznać, że źródłem informacji był radiowywiad." ). 

Wszystko zmusza sowietow w dniu 13 wrzesnia do przyspieszenia zapowiedzianego terminu agresji na Polske.

Na sowieckie decyzje z dnia 13 wrzesnia 1939 roku miala wplyw informacja wywiadowcza o spotkaniu w Abbeville w dniu 12 wrzesnia premiera Eduarda Daladiera i Neville Chamberlain'a, ktorzy na podstawie opinii gen. Maurice Gamelina podjeli decyzje o czasowej rezygnacji z dzialan zaczepnych przeciwko Niemcom; sowieci mieli informacje od sekretarza francuskiej rady ministrów Eduarda Pfeiffera. Sowietom jednak do 15 wrzesnia 1939 roku brakowalo zgody francuskiej na "wkroczenie" do Polski, co podkresla jeden z historykow; ponadto do 15 wrzesnia 1939 roku Zwiazek Sowiecki byl zaangazowany w konflikt z Japonią; glownymi problemami dla sowieckiego Sztabu Generalnego bylo jednak zalamanie sie ofensywnych dzialan armii niemieckiej po 13 wrzesnia 1939 roku na centralnych ziemiach polskich ("tempo zbrojeń w Wielkiej  Brytanii i Francji przewyższało niemieckie, a lada moment miały nastać jesienne słoty ... O tym wszakże, jak Niemcy były przygotowane do wojny, świadczy raport szefa służb uzbrojenia Wehrmachtu z 12 - 13 września 1939, w którym alarmował o krytycznie niskich zapasach paliwa, amunicji, zwłaszcza artyleryjskiej oraz bomb lotniczych...". Jednak sa tez inne opinie o niemieckich zapasach benzyny: "... Mieli sporo swojej ... No i zdobyli w Szastarce w Polsce 30 milionów litrów benzyny lotniczej ... W czasie kampanii wrzesniowej Niemcy zużyli średnio 15 - 30 % swoich zapasów amunicji ... To jednostki w Polsce skarżyły się na braki amunicji, bo logistyka padła ... ale benzyny mieli jeszcze sporo. Do tego duże zapasy ropy nieprzetworzonej. Po wybuchu wojny zmniejszono zuzycie cywilne o 65 procent ...") i szybko przeprowadzany manewr ewakuacji Wojska Polskiego na poludniowy - wschod od dnia 10 wrzesnia 1939 roku; sowieci przelozyli wiec date agresji z 15 wrzesnia na noc z 16 na 17 wrzesnia 1939 roku. 

Armia Czerwona musiala oczywiscie choc o kilkanascie godzin wyprzedzic alianckie uderzenie wspomagające planowane na 17 wrzesnia rano. Aliantow mialy odstraszyc sowieckie jawne przygotowania do agresji nad Zbruczem wieczorem 16 wrzesnia oraz informacje o tej agresji np. przez caly dzien 16 wrzesnia w Tarnopolu, o godz. 21.00 z radia Breslau i o godz. 23.00 z radia Minsk. Juz dnia 14 września 1939 roku Sowieci wydali dyrektywe o zaatakowaniu Polski i dlatego juz wieczorem 14 wrzesnia Marszalek ze Sztabem Glownym opuszcza lotnisko Mlynow pod Dubnem; w nocy 14 na 15 wrzesnia Rydz Smigly był w Dubno, a rano 15 wrzesnia w Tarnopolu organizując tutaj dowodzenie operacyjne przeciwko sowietom ("... 16 września premier i zarazem minister spraw wewnętrznych gen. Sławoj - Składkowski raportował o pojjjawieniu się licznych,  nierozpoznanych grup dywersyjnych na linii Dniestru, co stwarzało już bezpośrednie zagrożenie dla rządu i Prezydenta. Nie wiadomo, czy byli to nacjonaliści ukraińscy, czy niemieccy lub sowieccy dywersanci albo może jedno i drugie"; akcja dywersyjna Sowietow poprzedzala uderzenie Armii Czerwonej i trwala od dnia 13 wrzesnia 1939 roku wlacznie, przez 4 dni) w rękach gen. Narbuta - Łuczyńskiego. Popołudnie 15 wrzesnia Sztab Główny spędza w kwaterze KOP "Podole" w Kopyczyncach pod sowiecką granicą. Rydz odwiózł Thomasów do Zaleszczyk i stąd pojechał do Kołomyi (tutaj od ok. godz. 20.00 dnia 15 września), gdzie przejął bezpośrednie dowodzenie Przedmościem Rumunskim. 

Marszałek w tym dniu 13 września ok. godz. 18.00, we Włodzimierzu, przekazał generalowi Faury swoją koncepcję Przedmościa Rumuńskiego.  Juz 13 września nasz wywiad meldował "oznaki zwolnienia tempa ruchu (...) pancernych" wojsk niemieckich. Wróg sądził po 13 wrzesnia, że "przyczółka rumuńskiego będziemy bronili do kresu możliwości" (Porwit, t. III, s. 60). 
14 wrzesnia 

Dnia 15 września 

Dnia 14 września 1939 roku Sowieci wydali dyrektywe o zaatakowaniu Polski - 14 wrzesnia doreczono tez rozkazy sowieckim dowódcom Okregow Wojskowych, "o wydzieleniu konkretnych sil z OW oraz koncentracji wojsk Frontów we wskazanych rejonach i organizacji Frontów. 15 wrzesnia wydano rozkazy operacyjne dowodcom Frontów. 16 wrzesnia ... wojska Frontów Bialoruskiego i Ukrainskiego zajmują pozycje wyjsciowe w pelnej gotowosci do dzialania". Według profesora Andrzeja Pepłońskiego (Służby wywiadowcze PSZ na Zachodzie (1939 - 1945), Akad. Spraw Wewn. Warszawa 1985): dnia 15.09 wywiad KOP donosi ponownie o zarządzeniach mobilizacyjnych w sowietach. Po poludniu 15 wrzesnia II-gi Oddział stoi w Kopyczyńcach (tu Sztab KOP “Podole”) i bezpośrednio analizuje te doniesienia zza Zbrucza. Juz wieczorem 14 wrzesnia Marszalek ze Sztabem Glownym opuscil lotnisko Mlynow pod Dubnem; w nocy 14 na 15 wrzesnia Rydz Smigly był w Dubno, a rano 15 wrzesnia stanąl w Tarnopolu organizując tutaj dowodzenie operacyjne przeciwko sowietom w rękach gen. Narbuta - Łuczyńskiego. Popołudnie 15 wrzesnia Sztab Główny spędza w kwaterze KOP "Podole" w Kopyczyncach pod sowiecką granicą. Rydz przez Zaleszczyki pojechał do Kołomyi (tutaj od ok. godz. 20.00 dnia 15 września), gdzie przejął bezpośrednie dowodzenie Przedmościem Rumunskim. 

Dnia 15.09 sowieci nie zaatakowali - a jedynie weszły ich jednostki zwiadowcze (w rejon pld. - wsch. od Grodna - to tą jednostke sowiecką widzial gen. Olszyna-Wilczynski 17 wrzesnia, gdy powracal z Wolkowyska do Grodna; pod Wilno i zrzut radiowy do m. Szkło na zach. od Lwowa). 

Wobec tego dnia 15 wrzesnia Ribbentrop zadepeszował do Moskwy, że Niemcy nie będą ścigali Polaków do granicy wschodniej. 

W polskim Sztabie Glownym panuje umiarkowany optymizm, choc sytuacja dnia 15 wrzesnia zostala oceniona jako cięzka. Wycofywanie sie Niemcow od 15 wrzesnia bylo skutkiem: 1. wojskowych uzgodnien z sowietami, ze po ich ataku na Polske, rosyjskie lotnictwo przeprowadzi juz w pierwszym dniu ofensywy ciezkie bombardowania na wschod od linii Bialystok - Brzesc - Lwow; 2. wyczerpania sie zapasow paliwa w wysunietych na wschod, niemieckich jednostkach pancernych, jak to bylo pod Rawą Ruską, gdzie zaopatrywano stojące czolgi z 2 Dyw. Pancernej, zrzucając na spadochronach beczki z paliwem; 3. braku zainteresowania wschodnią Polską w Berlinie. 

"Z ambasady francuskiej w Madrycie do ambasady polskiej w Bukareszcie dociera dnia 15 wrzesnia 1939 adresowane do ministra Becka od marszałka Petaina prywatne przyjacielskie ostrzeżenie, że francuscy wrogowie Polski przygotowują pułapkę władzom polskim, jeżeli te staną na rumuńskiej ziemi", wedlug Klaudyny Krawiec. Stroński poleca ambasadzie polskiej zatrzymac ten list w dniu 15 wrzesnia 1939 roku. 

Dnia 16 września 1939 roku na obszarze wschodniej i centralnej Polski 

Dnia 16 wrzesnia 1939 roku wchodzi w zycie rozejm sowiecko - japonski. Mimo takiej sytuacji wojskowej Stalin nadal się zastanawiał w dniu 16 wrzesnia czy atakować 17 czy 18  września, a od około 14.00 naszego czasu w Moskwie trwa narada najwyższych sowieckich dowódców na ten temat. Schulenburg jednak dn. 16  wrzesnia o godz.  15.00 naszego czasu wezwał Mołotowa do natychmiastowego zaatakowania Polski od wschodu (Niemcy bowiem dnia 16  września nie mieli amunicji - np. pod Warszawą i Lwowem, zywnosci - np. pod Lwowem oraz paliwa aby atakować - np. dla Dyw. Pancernej "Kempf" oraz w Zaamosciu i Rawie Ruskiej, a na Zachodzie mogli się jednak spotkać z aliancką ofensywą). Mołotow obiecał uderzenie na 17 lub na 18 września. 

Poniewaz dnia 15 wrzesnia 23 Esk. Obserw. i 113 Eskadra Myśliwska nie zdolaly odszukac miejsca pobytu Sosnkowskiego, poznym wieczorem 15  wrzesnia Naczelny Wodz Rydz Smigly w Kolomyi rezygnuje ostatecznie z koncepcji Frontu Poludniowego dowodzonego przez gen. Kazimierza Sosnkowskiego i zmuszony jest nocą 15 / 16 wrzesnia wziąc na siebie jego obowiązki. Dnia 16 wrzesnia w Kosowie byl premier gen. Felicjan Slawoj Skladkowski, wraz z Prezydium Rady Ministrow i Ministerstwem Spraw Wewnetrznych; w Roznowie pozostale ministerstwa; w Kutach dyplomaci wraz z Ministerstwem Spraw Zagranicznych, bowiem juz dnia 13 września general Slawoj - Składkowski zarządził ewakuację MSZ do Kosowa i Kut, gdzie minister Beck przybył 14 września; we wsi Kniaze senatorowie i poslowie na Sejm. Ponadto od godz. 15.00 dnia 16 wrzesnia w Kosowie blisko granicy byli pulkownik Jaklicz, plk Kopanski i plk Klimecki z III Oddzialu Sztabu Glownego - wszyscy ci wysocy rangą oficerowie mieli swiadomosc decyzji o ewakuacji czesci Wojska Polskiego do Rumunii juz od rana 17 wrzesnia i to bez wzgledu na date agresji sowieckiej. 

Naczelne Dowodztwo planowało m.in. w tym momencie: 

1. kontrofensywę z Przedmościa! Juz dnia 16 wrzesnia odzyskiwalismy teren na zachodnim krancu Przedmoscia Rumunskiego. Zacytuje obszernie artykul pana Eugeniusza Koscieszy: 

"... 17 września stawał się terminem rozpoczęcia francuskiej ofensywy na zachodzie Niemiec. Odtąd naczelnym zadaniem strategicznym Polski było wytrwać do tego terminu jako jednolita siła zbrojna, wiążąca maksymalną ilość sił niemieckich na wschodzie... Tymczasem niemiecki plan 'Fall Weiss', zakładający rozbicie armii na zachód od Wisły 5-tego września, legł w gruzach. Już 3-go września von Rundsted (d-ca G.A. 'Południe') ze swoim szefem sztabu dochodzą do wniosku, że jego realizacja jest niepewna... Już we wtorek 5 września 14 Armia wbrew poprzednim instrukcjom, otrzymuje rozkaz wyjścia na wschodni brzeg Wisły i działania w kierunku na Lublin ... Pomimo, iż agresorzy dotarli do stolicy, tej nie zdobyli, Polska wciąż nie kapitulowała, a opracowany 5-tego września nowy plan pobicia sił polskich na wschodnim brzegu Wisły okazał się także nierealny. Koniecznym stał się kolejny plan przesuwający operacje jeszcze bardziej na wschód ... Niemcy dążąc do rozbicia siły żywej, zrozumieli, że Polskie Dowództwo doświadczone w prowadzeniu wojny manewrowej ofiarowuje im przestrzeń zdobywając czas. Czas na wytrwanie do ustalonego momentu uruchomienia ofensywy przez sojuszników. Tymczasem na zachodzie zagrożenie Niemiec narastało. W nocy 7 września czołowe odziały francuskie przekroczyły w pasie 60 km granicę po obu stronach Saarbrucken ... Od 9 września sztaby niemieckie opracowują nowy, trzeci plan operacyjny działań przeciw Polsce. Nowy plan przewidywał przede wszystkim potężne czołowe uderzenie głównych sił niemieckich zgrupowanych nad środkową Wisłą na Lubelszczyznę ... Wódz Naczelny marszałek Śmigły-Rydz w celu zyskania niezbędnego czasu na stabilizację obrony wokół przedmościa rumuńskiego postanowił zaangażować cofające się z północnego zachodu ku Warszawie armie Poznań i Pomorze. Plan polegał na tym, aby odebrać Niemcom inicjatywę strategiczną ... Można było oszacować, iż takim w przypadku Niemcy na zawrócenie swych sił a następnie doścignięcie sił głównych, stracą nie mniej niż tydzień a może nawet dwa. Oznaczałoby to, że armia polska dotrwa do rozpoczęcia ofensywy francuskiej, a Wehrmacht zostanie związany nad Wisłą. ... Na linii Wisły na ponad 200 kilometrowym odcinku od Warszawy do ujścia Sanu, Niemcy pozostawili jedynie 3 dywizje piechoty i jedną zmotoryzowaną ... 14 września Niemcy stracili inicjatywę operacyjną a plan działań opracowanych 9 września legł w gruzach ... na południu 14 Armia niemiecka - jedyna armia niemiecka, która w całości pozostała na zasadniczym polu bitwy. Armia, która nadal działając w oparciu o nieaktualny plan z 9 września, rozczłonkowana w głąb na 200 km nadal posuwała się na północny wschód w kierunku Włodzimierza Wołyńskiego, pozostawiając przyczółek rumuński za swą prawą flanką ... Dodatkowym problemem 14 A a szczególnie wysuniętego znacznie przed własną piechotę XXII K. Panc był brak paliwa. Zaopatrzenie odbywało się jedynie drogą powietrzną, co jednak nie zaspokajało nawet minimalnych potrzeb. Przy jednolitym dowodzeniu polskich sił, realną stawała się wizja całkowitego unicestwienia 14 Armii (na Lubelszczyznie) ... 16 września stabilizacja strategiczna została osiągnięta. Naczelne Dowództwo zainstalowało się w Kołomyi na przyczółku rumuńskim ... W licznych ośrodkach zapasowych na terenie całego kraju znajdowało się jeszcze około pół miliona powołanych pod broń rezerwistów ... Drogą morską przez Rumunię od 14 września szło zakupione za uzyskaną przed wojną pożyczkę zaopatrzenie z Francji i Wielkiej Brytanii, w tym także czołgi oraz blisko 300 nowych samolotów myśliwskich i bombowych ... generalnie stawiając sprawę na wschodnich i południowo-wschodnich obszarach Rzeczpospolitej z cofających się, rozbitych oddziałów, z ośrodków zapasowych i miejscowych zasobów odtworzono i sformowano potężne siły. 16 września ilościowo były one większe od sił zaangażowanych na głównym froncie ... Interwencja polityczna ambasady niemieckiej w Bukareszcie nie powiodła się. 14 września Rząd Rumuński odrzucił niemieckie żądanie stwierdzając, że tranzyt broni do Polski w niczym nie narusza neutralności tego kraju ... Nadchodził 17 września: termin rozpoczęcia ofensywy sojuszników na Zachodzie. Gros armii niemieckich zaangażowanych głęboko w Polsce miał przed sobą odwrót na front zachodni. Odwrót, który wyeksploatowane dywizje musiały odbyć do granic Niemiec głównie na piechotę, nie mogąc korzystać ze zniszczonych uprzednio szlaków komunikacyjnych ... Całkowita klęska Niemiec i koniec wojny ... stawały się sprawą najwyżej kilku tygodni. Wojsko Polskie wypełniło swe zadania ... Wehrmacht w oznaczonym terminie nie osiągnął założonych celów politycznych i strategicznych...". 

Z ulotki sowieckiej z dnia 19 września można wnioskować, że dnia 16 września w garnizonach: Tarnopol, Halicz, Równe i Dubno było 60.000 żołnierzy, z tego mniej więcej 15.000 w Tarnopolu.  Z Niemcami walczyło dnia 16 września 25 dywizji, a na wschodzie kraju organizuje się 300.000 armia rezerwowa (wg Jan Jarecki). Z tych 300 tysiecy - w latach 1939 / 1940 - dostało się do Francji i Syrii tylko 38 tysiecy. Wedlug innej oceny dotyczacej dnia 16 wrzesnia 1939 roku, "na Kresach Wschodnich stacjonowało w tym dniu 350 - 380 tysięcy żołnierzy WP, z czego połowaa to nieuzbrojeni rezerwiści w ośrodkach zapasowych". Na Przedmościu Rumunskim liczba polskich zolnierzy wzrosła z 40 tysięcy w dniu 14 września, do okolo 170 tysięcy w dniu 17 września, a do 19 wrzesnia przybywali tam jeszcze kolejni żołnierze. Wg Moczulskiego o swicie 17 wrzesnia Wojsko Polskie liczylo co najmniej 750.000 zolnierzy. Inne zrodlo podaje: "9 września WP liczyło  jakieś 950.000 żołnierzy, 17 września ciągle mieliśmy jakieś 730.000, a 23 września walczyło jeszcze ok. 330.000 - a więc właściwie więcej niż wzięło udział w walkach 1 września. (...) wieczorem 28 września pozostało 55 tysięcy (wg mnie Kleeberg mial w tym momencie ponad 25 tys., ale potem na pocz. pazdziernika pod Lukowem zwalniano wielu do domu, a Zieleniewski mial duzo ponad 15 tys. ludzi; plus Anders i Hel; w Modlinie mimo, ze skapitulowal tez 28 wrzesnia bylo jeszcze do 6 tysiecy obroncow) walczących żołnierzy - wraz z kapitulacją Warszawy walki zaprzestało 122 tysiące - jeszcze wieczorem 26 września stan WP wynosił ok. 235 tysięcy wojska (...)". Wedlug Wojciecha Kempy w nastepstwie wydanego wskutek inwazji wojsk sowieckich rozkazu Naczelnego Wodza, do Rumunii ewakuowalo sie przeszlo 200 samolotów, Rosjanie zdobyli na Podolu, Pokuciu i Przedmosciu Rumunskim 131 samolotów róznych typów. W dniu 17 wrzesnia 1939 roku w osrodkach zapasowych oraz w jednostkach wartowniczych na Podolu, Pokuciu i Przedmosciu Rumunskim bylo nie mniej niz 70 - 80 tysiecy oficerow i zolnierzy. Ogólnie W. Kempa szacuje, iz w dniu 17 wrzesnia na Podolu i Pokuciu znajdowalo sie okolo 150 - 170 tysiecy oficerów i zolnierzy WP. 

Dnia 16 wrzesnia Wojsko Polskie liczylo - wedlug kolejnego z szacunkow - niemal polowe stanu wyjsciowego, w tym 50 procent walczylo na zachod od Wisly, 135 tys. w bitwie nad Bzurą, 90 tys. w Warszawie i w Modlinie, 13 tysiecy na Wybrzezu, na wschod od Wisly zaangazowanych w walki bylo okolo 210 tysiecy polskich zolnierzy, a w osrodkach zapasowych bylo ponad 200 tysiecy zolnierzy, ale w wiekszosci nieuzbrojonych jeszcze. Inna opinia mowi, ze na wsch. od Bugu i Bialegostoku bylo 197 do 202 tys. uzbrojonych polskich zolnierzy. Ogolna ocena polozenia w dniu 16 wrzesnia 1939 roku wskazywala na mozliwosc "trwalego oporu na pograniczu z Rumunią". Ocena ta wynikala glownie z powodu braku paliwa w niemieckich jednostkach pancernych i z powodu zapowiadnego odbioru materialow wojennych z portow w Rumunii, wedlug PSZ, tom I, cz. 4, s. 461 - 462. Ale wedlug Andrzeja Peplonskiego, 'Wywiad polski na ZSSR...', Warszawa 1996, s. 332 - 335 - wywiad polski nie zawiadomil Sztabu Glownego o spodziewanej agresji sowieckiej w nocy 16 na 17 wrzesnia 1939 roku, z powodu uspokajajacych meldunkow pulkownika dypl. Jozefa Englichta. Inni wskazują na osobe Smolenskiego. Zobacz Andrzeja Krzaka, 'Kapitan Jerzy ... Niezbrzycki' oraz A. Grzywacz, Oddzial II..., 'Arcana', nr 26 z 1996. Wedlug autora tej strony internetowej - co podkreslam od 2003 roku - wywiad polski doskonale wiedzial o sowieckiej agresji, o czym powiadamial Marszalka Rydza Smiglego w stosownym momencie, np. dnia 09 wrzesnia 1939 roku i wczesniej, 05 i 06 wrzesnia 1939 roku. Marszalek nigdy nie zlekcewazyl tych danych. Wbrew opinii P. Kołakowskiego w: 'Czas próby. Polski wywiad wojskowy...', wyd. 2012, gdzie autor ukazuje funkcjonowanie polskiego wywiadu na kierunku sowieckim w 1939 r. "Kołakowski szczegółowo opisał działalność polskiego rozpoznania w ZSRR mimo, że zwalczane ono było tam w sposób niespotykany w żadnym innym kraju. Mimo tych trudności, co zaznaczył Autor, docierały do centrali Oddziału II informacje o tajnym układzie Ribbentrop-Mołotow i możliwego zbrojnego wystąpienia Związku Radzieckiego".

Stacje pelengacyjne Biura Szyfrów przy Oddziale II Sztabu Generalnego zajmowały się namiarem i całodobowym nasłuchem obcych stacji radiowych. W kierunku wschodnim działały 4 stacje: Nr 1 - w Warszawie, Nr 2 - w Lidzie, Nr 6 - w Równem i Nr 7 - w Kołomyi. ... Można przypuszczać, iż co najmniej do połowy września 1939 roku polskie biuro szyfrów czytało sowieckie telegramy równie dobrze jak japońscy kryptolodzy. Przekroczenie polskiej granicy przez wojska sowieckie 17 września 1939 roku dla żadnego z wymienionych wywiadów nie było niespodzianką. Przypomnijmy, iż jedna z polskich stacji pelengacyjno - nasłuchowych mieściła się w Kołomyi. ... Tymczasem ciągle nie wiadomo, gdzie się podział Referat 3 polskiego Biura Szyfrów. Szefem referatu szyfrów sowieckich był w 1939 roku Jan Graliński.

W Sztabie Glownym w Kolomyi po względnie pomyślnych wiadomościach z dnia 16 wrzesnia 1939 roku, liczono na kilka dni czasu, dla zorganizowania obrony na południowo - wschodnim krancu Małopolski Wschodniej; mialo to umozliwic dalsze prowadzenie walki na terenie Polski, w trakcie oczekiwania na glowną ofensywe francuską: alianci zachodni, którzy 14 września zdecydowali się czasowo zawiesić główne działania zaczepne do momentu zakończenia koncentracji całości sił oraz do momentu wyjaśnienia, czy główna część Wehrmachtu nie została przerzucona na zachód, mieli zaatakowac caloscią sil dnia 30 wrzesnia, a skoncentrowac wojska miedzy 22 a 29 września 1939 roku, ale od rana 17 wrzesnia prowadzic dzialania odciązające. Opinia Sztabu Glownego wydawała się realna, bowiem nacisku nieprzyjaciela na Przedmoscie Rumunskie nie było i dało się ponadto odczuć na całym wschodnim brzegu Wisły i Sanu zahamowanie rozpędu wojsk pancernych nieprzyjaciela: od 13 wrzesnia 1939 roku meldowano, że w rejonie Siedlec duza liczba czołgów i samochodów nieprzyjaciela stoi z braku benzyny; ponadto niemiecka dywizja pancerna, która ruszyla "z rejonu na zachód od Lwowa, na północ na Zamość i Hrubieszów, była bardzo rozrzucona i działała dość słabo. Jeńcy, wzięci do niewoli pod Włodzimierzem, mówili o dużym przemęczeniu wojska" niemieckiego. Francuski general Louis Faury w rozmowie z generalem Waclawem Teofilem Stachiewiczem w dniu 16 wrzesnia ocenil polskie przygotowania do obrony Przedmoscia Rumunskiego dobrze, jako mające wielkie szanse na realizacje; obiecal wyslac wlasciwy raport do Paryza na ten temat; general Faury informuje o ataku francuskim zaplanowanym na dzien 21 wrzesnia na Berus. 

Jednak 16 wrzesnia, po uzgodnieniach niemiecko - sowieckich w Moskwie z godz. 15.00 naszego czasu, zakladajacych atak Armii  Czerwonej nawet na dzien nastepny 17 wrzesnia, polskie najwyzsze wladze wojskowe w Kołomyi podejmują po godz. 17.00 dnia 16 wrzesnia  ostateczną  decyzję o natychmiastowej ewakuacji wojska z Lubelszczyzny i z Wolynia na Przedmoscie Rumunskie. Po południu 16 wrzesnia w Kutach minister Beck rozmawia z ambasadorem rumuńskim Grigorcea o "prawie polskiego rządu do swobodnego przejazdu przez Rumunię do  Konstancy" i stąd do Francji. Wczesniej dnia 14 września rozpoczęła się ewakuacja przedstawicieli państw obcych w rejon Kosowa i Kut, a juz 15 wrzesnia okazało się, że część korpusu dyplomatycznego przekroczyła granicę. "Na porządku dziennym stanęła sprawa przeniesienia się władz polskich do Francji i skorzystania ze złożonej 9 września przez ambasadora Leona Noela oferty udzielenia rządowi polskiemu droit de résidence w Paryżu. Realizacja tego planu wymagała jeszcze uzgodnienia i zawarcia umowy z Rumunią o prawie przejazdu przez ten kraj do portu w Konstancy. Jednakże 15 września Beck nie był w stanie skontaktować się z ambasadorem rumuńskim Gheorghe Grigorceą, który przebywał po drugiej stronie granicy". Tak wiec dopiero w dniu nastepnym ambasador Grigorcea z Wyżnicy (graniczne miasteczko rumunskie) wieczorem 16 września dzwoni do ministra Gafencu w Bukareszcie i dostaje od niego zapewnienie, że Rumunia pozwala na wolny przejazd Rządu RP przez swoje terytorium do Francji. Wczesniej bo od 15 września rozważano takze dla rządu przelot przez Rumunię samolotami - całość tego planu omówili Beck ze Śmigłym w Kołomyi późnym wieczorem 15 września. Powyzsze zapewnienia rumuńskie zostaną przekazane Beckowi przez Grigorcea dopiero około godziny 14.00 / 14.30 dnia 17 września w Kutach. W sferze dyplomacji odnotujmy też wyjazd dnia 16 września z Kut do Czerniowiec faktycznego wiceministra spraw  zagranicznych M. Arciszewskiego (prowadzi techniczne rozmowy na temat lotniczego lub lądowego przejazdu rządu polskiego do portu Konstanca) oraz szefa "Związku Polaków za Granicą" Władysława Raczkiewicza (od 13  września był w  Kutach a nie - jak sie nieraz blednie podaje - w Rumunii). 

Szef Sztabu Naczelnego Wodza gen. Wacław Stachiewicz podsumowal:
"W dniu 16 września szef francuskiej misji, gen. Faury oświadczył mi, że wysłał do swych władz raport, w którym stwierdził, że sytuacja na froncie naszym ulega poprawie i że o ile będziemy mieli kilka dni czasu na przeprowadzenie wydanych zarządzeń to potrafimy się utrzymać w Małopolscy Wschodniej i skupić tam znaczniejsze siły, co stworzy nam nowe możliwości działania. Równocześnie jednak podał mi do wiadomości, że otrzymał zawiadomienie, iż rozpoczęcie ofensywy na zachodzie ulegnie kilkudniowej zwłoce (na 20 dzień mobilizacji tj. 21 września), gdyż przygotowania nie zostały jeszcze zakończone". Wg W. Stachiewicz, 'Pisma', tom II, rok 1939.
R. Szeremietiew przypomina przemyslenia generala W. Stachiewicza z 16 wrzesnia 1939 roku:
"... Generał Stachiewicz nie miał wątpliwości, że polska obrona wytrwa do wskazanej przez Francuza daty. Istniała więc nadal szansa na odniesienie zwycięstwa. W Polsce wraz z trwaniem walk następował przełom moralny w narodzie. Spadała intensywność działań Luftwaffe, która poniosła duże straty. Wyczerpywała się siła niemieckich jednostek pancernych. Niemcy rozpoczynając wojnę miały zbyt małe zapasy niezbędnych na wojnie surowców, np. benzyny i ropy było na około 5 miesięcy wojny, a olei silnikowych na niecałe 3 miesiące. Bez przerwania blokady w dowozie surowców Niemcy nie mogły prowadzić działań. ... przerwanie tej blokady przez okręty Kriegsmarine było niemożliwe. Niemieckie siły zbrojne były potężne, ale ich skuteczność bojowa nie przekraczała trzech miesięcy. O tym dobrze wiedział polski wywiad ... na terenach wschodnich województw RP zaczęła funkcjonować administracja, uruchamiano ewakuowane fabryki, masy rezerwistów (ponad 500 tys.) trafiły do ośrodków odtwarzania i formowania jednostek wojskowych. Tylko na terenie województw lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego znalazło się 30 ośrodków zapasowych ... W drugim tygodniu wojny na terenach wschodnich RP wykonano gigantyczną pracę organizacyjną...".
Pan Tadeusz M. Płużański napisal:
"... W przeciwieństwie do PRL-owskich fałszerstw, ... historia jest wobec Śmigłego coraz bardziej łaskawa. Główna teza na jego obronę brzmi: we wrześniu 1939 r. dowodził dobrze. Stosując technikę manewru przedłużył opór polskiej armii. Późniejsza klęska Francji pokazała, że nie mieliśmy się czego wstydzić. Szef francuskiej misji wojskowej w Polsce, gen. Faury, porównując opór Polaków w 1939 r. i Francuzów w 1940 r. wykazywał, że Rydz - Śmigły lepiej prowadził wojnę, niż gen. Maurice Gamelin, francuski Wódz Naczelny. Z kolei gen. Herman Pokorny podkreślał 'jak fachową i gruntowną pracę wykonały polskie dowództwa wojskowe z okresu przedwojennego - pracę, która w swej wzorowości może służyć za przykład każdej armii świata'. ...".   © author Wiktor Suworow: o polskim Wrześniu 1939 roku

Jednak zagrozenie atakiem ze wschodu spowodowalo, ze cały 16 września Brygada Pościgowa zawiadamia oddziały na południe od linii Lwów - Tarnopol, aby pilnie odchodziły na Przedmoście Rumuńskie, gdyz Naczelne Dowodztwo podjęlo decyzję, ze wnętrze kraju ma "opustoszeć wojennie" po ataku sowietow. Marszałek doskonale wie, że Armia Czerwona uderzy jutro mimo zapowiedzianej ofensywy francuskiej, ale liczy tez na sowieckie zezwolenie, aby polskie jednostki mogły odchodzić pokojowo na południe, czemu da wyraz w instrukcji ogólej (tj. w dyrektywie, ktora ostatecznie powstala po rozmowie marszałka Edwarda Rydza - Śmigłego z prezydentem Ignacym Mościckim dnia 17 wrzesnia ok. 14.00 / 14.30 i po naciskach - od godz 14.30 do okolo 15.30 dnia 17 wrzesnia trwalo spotkanie ambasadora Francji Noela z szefem MSZ, Jozefem Beckiem, wedlug Rogera Raczynskiego - ambasady Francji): "Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie natarcia z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się  bronić przed Niemcami - bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii, w razie sprzeciwu mają one przejście to wywalczyć". Wywiad polski doskonale wiedzial, ze sowieci uderzą, bo juz dnia 19 sierpnia 1939 roku Stalin wyglosil slawne przemowienie - tajne - cytowane przeze mnie na wielu stronach, gdzie wodz sowietow podkreslil, role swojego kraju w rozpetaniu globalnej zawieruchy; w tym tez dniu "odbyło się bardzo ważne spotkanie najwyższych władz sowieckich. 19 sierpnia 1939 roku podpisano rozkaz utworzenia 200 dywizji piechoty ... tworzenia 2 (a potem jeszcze 4) armii (!) powietrzno-desantowych ...". Po spodziewanym ataku sowieckim 17 lub 18 wrzesnia przewidywano walczyć z Armią Czerwoną na calej dlugosci Wschodniego Frontu; Flota Pińska i Korpus Ochrony Pogranicza mialy walczyc w celu nie przepuszczenia sowietow przez wschodnią granice. Interesujaco pisze o tym pan Jacek Ostrowski w listopadzie 2011 roku, jednak blednie zarzucajac KOP-owi, ze nie prowadzil przygotowan do obrony wschodniej granicy we wrzesniu 1939 roku. Przejsciowo dnia 17 wrzesnia (o 16.00 i 17.00 wyslano pierwsze takie rozkazy), zmieniono dla czesci oddzialow te rozkazy: walczyc tylko w razie natarcia ze strony Sowietow oraz prób rozbrajania naszych oddziałów; wykluczało to traktowanie sowietow jako "sprzymierzencòw" lub rozwiązywanie jednostek bez walki. Poniewaz jednak polska doktryna wojenna nie przewidywala walk na dwa fronty, wiec zakladano wydanie natychmiast instrukcji o ewakuacji 'najkrotszymi drogami' za granice, tak aby wnetrze Kraju 'opustoszalo wojennie'. Wszystkie oddzialy liniowe i rezerwowe mialy wystawiac ubezpieczenia "od strony broni pancernej" Armii Czerwonej i rozpoczynac dzialania bojowe dopiero po zaatakowaniu przez wroga lub po sowieckiej odmowie przepuszczenia nas ku granicy. Juz po 23.00 dnia 17 wrzesnia na bylym Przedmosciu Rumunskim oraz przed switem 18 wrzesnia 1939 roku na pozostalym obszarze Kraju ponownie nasz Sztab Glowny z Kolomyi rozkazuje wszystkim polskim jednostkom i garnizonom zdecydowaną walke z sowieckim agresorem. Marszalek Edward Rydz Smigly i Premier RP Felicjan Slawoj Skladkowski byli wowczas w Kosowie w Kwaterze Naczelnego Wodza, gdzie okolo 22.00 odbylo sie ostatnie spotkanie Marszalka z oficerami Naczelnego Dowodztwa, na ktorym poinformowano o uchwale wspolnej Prezydenta RP i Edwarda Rydza Smiglego o ewakuacji Naczelnego Wodza - Nastepcy Prezydenta RP do Francji. Popoludniem 16 wrzesnia wiele z powyzszych planow uleglo przyspieszeniu lub zmianie, bowiem wnętrze kraju mialo calkowicie "opustoszeć wojennie". Omawiam to ponizej.

2. Marszalek Śmigły - Rydz dla siebie w dniu 16 wrzesnia nie miał żadnych planów ewakuacyjnych poza obszar Polski, co uleglo zasadniczej zmianie po agresji sowieckiej.

3. od rana 17 września lotnicy z  Kołomyi (tutaj piloci bombowców), Kut i Horodenki (tutaj czekali na rozkaz udania się do Rumunii od 15 września; są polscy lotnicy, którzy rano 17 września przeszli do Rumunii nie wiedząc,  że będą internowani!; nadwyżki personelu lotniczego dnia 16 września w Brzeżanach dostały rozkaz wyjazdu do Konstancy w Rumunii po francuskie MORANE 406  i angielskie HAWKER HURRICANE) mieli wyjeżdżać do Konstancy po odbiór francuskich i angielskich samolotów; trasę tą obsadzili już nasi komandosi (15 września wysłani z konsulatu w Czerniowcach do Gałacza); pierwszy statek przyplynąl do Galacza / Galati dnia 20 wrzesnia 1939 roku, przywoząc: 50 czolgow R-35 ze 100 zamowionych, 60 armat 105 mm z amunicją, pelne wyposazenie dla 15 baterii, 20  francuskich samolotow, wojskowe ciągniki, ciezarowki, radiostacje, itd;

4. w Rumunii jest już eszelon z transportem czołgów dla Polski, który po 17 września znika z oczu; wiele statkow z wojskowym wyposazeniem dla Polski bylo juz w drodze do portow rumunskich i tak w dniu 18 wrzesnia z Francji plynelo 6 statkow, a z Anglii - 4 statki; tylko 1 statek zacumowal w Galaczu, a reszte zawrocono. Inne zrodlo podaje, ze 17 statkow z samej Francji juz zacumowalo w porcie Galacz miedzy 17 a 20 wrzesnia 1939 roku; 

5. rząd cywilny Polski ma zostac ewakuowany drogą lotniczą przez Rumunię, a potem z Konstancy przeplynąć do Francji. 

Sowieckie przygotowania wojenne widać gołym okiem na południu Polski: dla KOP "Skała Podolska" "... nie było to niespodzianką ...", że  sowieci w nocy 16/17 września uderzyli. Ta napięta sytuacja na południowo - wschodnim krańcu  Państwa Polskiego powoduje, że gen. Narbut - Łuczyński dnia 16 września zdecydował się na osobisty przyjazd do Kołomyi. W Tarnopolu bowiem przez megafony uliczne ogłaszano "że w dniu następnym sowieci wkroczą do Polski jako sprzymierzeńcy".  Ogłaszały to władze cywilne Tarnopola (zobacz: A. J. Narbut Łuczyński, Londyn 1966; "Tydzień Polski", 13 września 1984; "Das Erbe von Jalta", Hamburg  1985). Symptomy zdrady widać było na Lubelszczyznie dnia 16 wrzesnia wieczorem, np. w Lublinie oraz na Wołyniu, gdzie o 02.00 w nocy 16/17 września telefonowano do KOP w Ostrogu, aby sowietów traktować jako sprzymierzeńców (podobnie przeciez w Warszawie postapil general Juliusz Rommel i prezydent Starzynski) - batalion KOP "Ostróg" świtem 17 września  podczas bohaterskiej obrony został zdziesiątkowany. 

Godz. 21.24, wieczorem 16 wrzesnia: pociąg z ambasadorem Rogerem Raczynskim wyrusza z Bukaresztu do Czerniowiec. 

O 24.00 czasu angielskiego w nocy 16 na 17 wrzesnia w  Londynie radca MSZ L. Collier  zapisuje, że "właśnie sowieci wkroczyli do Polski". O 24.00 czasu polskiego ambasador amerykański depeszuje z Czerniowiec do USA i informuje, że ambasadorowie i poselstwa w Kutach i Zaleszczykach zostały poproszone 16 września o opuszczenie terytorium Polski i udanie się do Rumunii. 

Dnia 17 września 1939 roku

Godz. 04.45 rano dnia 17 wrzesnia 1939 roku - Sztab Glowny Marszalka Rydza Smiglego otrzymuje ostateczne potwierdzenie wiadomosci o agresji sowieckiej na Polske. O godz. 05.00 rano odebrano w Kolomyi informację szefa wywiadu KOP o działaniach Armii Czerwonej "z pewnością wzdłuż całej granicy Państwa". O godz. 05.00 rano gen. Stachiewicz telefonuje do Marszalka Rydza Smiglego - omawiana jest agresja Armii Czerwonej, a pierwszy jednoznaczny rozkaz Marszałka Rydza - Śmigłego nakazuje walczyc z nowym agresorem, co potwierdzal pulkownik Jaklicz. Marszałek Rydz - Śmigły wydał dla generala Łuczyńskiego w Tarnopolu i Jatelnickiego w Mikulińcach jednoznaczne rozkazy do obrony rzeki Seret i rejonu Czortkowa w celu osłonięcia od wschodu Lwowa i Karpat Wschodnich. O zadnym zaskoczeniu agresją nie bylo mowy, bowiem juz dnia 05 września, Marszalek Rydz - Śmigły otrzymal ostrzeżenia od kpt. Niezbrzyckiego "o ruchach Armii Czerwonej na linii Stalina. Możliwości walk na dwa fronty i konieczności dalszej walki w oparciu" o terytoria sojusznikow, Anglii i Francji; "osławiony płk Roman Umiastowski poczuł się zagrożony i 6 września, ... na naradzie u marszałka ostro krytykował ostrzeżenia kpt. Niezbrzyckiego. Niezbrzycki oświadczył wówczas marszałkowi i sztabowcom, iż złamanie traktatu ... przez Sowietów jest pewne i nastąpi lada moment ... uzgodniony z Hitlerem atak Sowietów na Polskę miał nastąpić najpóźniej 8 - 10 września, ale Stalin zwlekał czekając na ruchy armii francuskiej na froncie zachodnim", wg R. Wlast - Matuszaka. Marszalek Edward Rydz Smigly juz 13 września otrzymal "meldunek o przecięciu zasieków po stronie  sowieckiej na granicy z Polską co oznaczało ostateczne przygotowania do inwazji", wg: Andrzej Pepłoński, Wywiad a dyplomacja II Rzeczypospolitej, Toruń 2004. Tego dnia 13 wrzesnia gen. Ironside otrzymal list od generala Norwida - Neubegauera, w ktorym nasz Sztab Glowny informuje, "o decyzji wycofania wojska polskiego z polnocno - wschodniej Polski i ostrzegal, ze wzdluz granicy Prus Wschodnich powstają warunki do utworzenia wspolnej granicy pomiedzy Sowietami a Niemcami i ... bramy, przez ktorą nadejdą surowce" (dla Niemiec), wg PSZ, t. I. W zwiazku z naszą decyzją o ewakuacji czesci Polski, od 13 wrzesnia wywiązala sie korespondencja miedzy Szefem Sztabu Imperialnego Wielkiej Brytanii a Polską Misją Wojskową w Londynie - omawiano "mozliwosc ... utworzenia wspolnej granicy pomiedzy Sowietami a Niemcami". 

O godz. 06.25 / 08.00 przez Borszczów na Podolu przejechało 100 sowieckich czołgów - nikt nie mial w Naczelnym Dowództwie żadnych wątpliwości co do charakteru, w jakim pancerne wojska sowieckie wkroczyły do Polski, mimo że swoim demonstracyjnie pokojowym zachowaniem w kilku miejscach na Podolu starały się one wprowadzić w błąd Sztab Glowny, a jest to opinia Szefa Sztabu Naczelnego Wodza, generala Stachiewicza. 

Naczelny Wódz Marszalek Rydz Smigly przybył ze swej kwatery w Kolomyi do Sztabu Glownego okolo godz. 06 rano 17 wrzesnia i w obecności paru oficerów wysluchal meldunkow wywiadowczych o powstałej sytuacji: wzdluz całej wschodniej granicy państwa nastąpiła inwazja armii sowieckiej; nikt z oficerow Sztabu Glownego, ani tez Marszalek, nie miał najmniejszych wątpliwości co do charakteru, w jakim Sowiety wkroczyły do Polski. Przekroczenie granicy przez Sowietow traktowano jako 'casus belli' i dlatego o godzinie 02.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku pplk Kotarba wydal rozkaz do walki z Armią Czerwoną na Podolu. O godzinie 06.00 rano rozkaz taki potwierdzil KOP na Polesiu. Juz wczesnym rankiem 17 wrzesnia Marszalek Rydz Smigly argumentowal, ze po agresji sowieckiej "walka stawała się niemożliwa na własnej ziemi, ale ze trzeba ją kontynuować na terenie sojuszników i ze najracjonalniej będzie, jeżeli wszystkie siły, które tylko będą mogły, przejdą do Rumunii, względnie na Węgry, skąd można je będzie w ten czy inny sposób przetransportować do Francji, tam odtworzyć wojsko i u boku Francuzów dalej walczyć z Niemcami" (zobacz tez dwie biografie Rydza Śmigłego: Mirowicza i Leżańskiego). Marszalek kontynuowal w ten sposob plan ewakuacji czesci wojsk polskich do Rumunii realizowany w rozkazodawstwie juz 15 wrzesnia 1939 roku. Naczelny Wódz z dużym opanowaniem i spokojem, wg generala Waclawa Teofila Stachiewicza, rozważał nowo powstałą sytuację, ale "postanowień, do których doszedł w czasie rozmowy w Sztabie (godziny 06 - 09.00 rano dnia 17 wrzesnia 1939 roku), nie ujął jeszcze w formie ostatecznej decyzji. Miał ją podać dopiero po odbyciu narady z premierem i ministrem spraw zagranicznych. Narada ta miała się odbyć niezwłocznie w jego kwaterze, dokąd też wyjechał". Wlasnie general Wacław Stachiewicz napisze pozniej: 

"Ani Naczelny Wodz, ani nikt z oficerów Sztabu nie miał najmniejszych wątpliwości co do charakteru w jakim Sowiety wkroczyły do Polski. Było dla nas jasne, że dostaliśmy podstępny cios w plecy, który przesądzał ostatecznie o losach kampanii i niweczył ostatnią nadzieję prowadzenia zorganizowanej walki na terenie Polski. Niespodziewany cios stawiał nagle najwyższe władze państwowe ... przed koniecznością natychmiastowej decyzji najwyższego państwowego znaczenia. Każda godzina zwłoki mogła za sobą pociągnąć groźne następstwa nie tylko wojskowe ale ogólnopaństwowe. W pierwszym momencie spontaniczną reakcją był odruch - bić się z Sowietami ... Całość sił zwrócona była przeciw Niemcom, związana walkami odwrotowymi. Granice sowiecką dozorowały jedynie słabe oddziały KOP, różne formacje etatowe i tyłowe ... dalsze prowadzenie zorganizowanego oporu stawało się już niemożliwe. ... Wobec tego uważał, że najracjonalniej będzie, jeżeli wszystkie siły, które będą mogły, przejdą do Rumunii lub na Węgry, skąd będzie można je przetransportować do Francji i tam u boku Francuzów dalej walczyć z Niemcami." Taka sytuacja wojskowo - geopolityczna byla zakladana przez Władysława Studnickiego - Gizberta, ktory przed wojną pisal, ze "rozpoczęcie wojny z Niemcami automatycznie pociągnęłoby za sobą inwazję na Polskę Związku Sowieckiego, który nie przepuściłby takiej okazji do zagarnięcia wschodnich ... ziem RP - czyli konieczność walki z oboma sąsiadami, zakończonej nieuchronną klęską. Na krótką metę czyniło to nieodzownym odwlekanie wybuchu jakiejkolwiek wojny, ale na dłuższą zmuszało do związania się z jednym z ościennych mocarstw w celu zniechęcenia drugiego do działań agresywnych ... Sowiecka doktryna i praktyka polityczna ... świadczyły jednoznacznie, iż ZSRS długofalowo zmierza do likwidacji i wchłonięcia wszystkich państw niekomunistycznych, toteż sojusz z Sowietami nie mógł wchodzić w rachubę." 

Sztab Glowny jednoznacznie zaprzeczal, ze sowieci to sprzymierzency, bowiem rownolegle dywersanci rozsylali fonogram bez podpisu, zeby z Armią Czerwoną nie walczyc, np. taki dokument o godz. 02 w nocy 16 na 17 wrzesnia otrzymano telefonicznie w Ostrogu, a o godz. 08 rano dnia 17 wrzesnia 1939 roku dotarl do Wlodzimierza Wolynskiego, w Zbarazu podobnie o godz. 11 przed poludniem 17 wrzesnia 1939 roku. 

Juz rano 17 wrzesnia, wg pamiętnikow Juliusza Rómmla, tenze general toczy rozmowy w Warszawie z pracownikiem ambasady Zwiazku Sowieckiego, który informuje go, na okolo 18 godzin przed przekroczeniem przez Najwyzsze Dowodztwo granicy rumuńskiej, że

Marszalek Edward Rydz - Smigly nie jest już Wodzem Naczelnym i że jest nim gen. Sikorski. 

Podobnie dziwne zjawisko wystąpilo juz w Moskwie o godz. 01.00 naszego czasu w nocy 16 na 17 wrzesnia, gdy ambasador Grzybowski byl jeszcze w sowieckim ministerstwie i uslyszal, ze nasz Rząd opuscil juz granice Polski, a bylo to na 24 godziny przed tym faktem. Te dwa wydarzenia wymagają wyjasnienia... 

Dodajmy jeszcze cztery inne fakty, ktore wywolują zdziwienie: 

1. informacja we wspomnieniach generala Felicjana Slawoj Skladkowskiego, ktory jakoby dopiero o godzinie 10.00 rano dnia 17 wrzesnia 1939 roku dowiedzial sie o agresji sowieckiej; ta informacja o tyle jest tylko prawdziwa, ze o 10.00 tego dnia podczas narady rządowej w Kolomyi okreslono jasno sowiecką inwazje, jako "agresje"; tak w Kutach i Kosowie, jak i w Lecznej nad Wieprzem, pod Brzesciem Litewskim, na naszym okrecie podwodnym na Baltyku, w calej Warszawie oraz oczywiscie w Bialymstoku

(radiostacje sowieckie w roznych jezykach i na roznych dostepnych zakresach fal od wczesnego rana 17 wrzesnia 1939 roku powtarzaly przemowienie Molotowa "tlumaczące" atak Armii Czerwonej na Polske, a ponadto inne swiatowe stacje radiowe komentowaly od przedpoludnia 17 wrzesnia inwazje sowiecką - jednak do dzisiaj są proby ukrycia odzewu z jakim spotkala sie ta agresja wsrod komunistow) 

spoleczenstwo polskie i dowodcy wojskowi wiedzieli o ataku Armii Czerwonej juz po godzinie 08 rano dnia 17 wrzesnia 1939 roku. 

2. pewne zdziwienie budzi tekst, jaki dotarl do naszych czasow, ostatniego rozkazu do zolnierzy Wojska Polskiego w Rumunii i w Kraju Marszalka Edwarda Rydza Smiglego; przechodzil on przez naszą ambasade w Bukareszcie nim dotarl do zolnierzy w Rumunii! W tekscie tym, datowanym na 20 wrzesnia 1939 roku, jest za dlugi srodkowy fragment, nie pasujący stylistycznie do reszty "wojskowego" tonu tego rozkazu; fragment ten tlumaczy zawile, dlaczego Marszalek wydal Instrukcje Ogolną dla Wojska Polskiego dnia 17 wrzesnia 1939 roku o godzinie 14.30 w Kosowie po naradzie z Prezydentem Ignacym Moscickim; 

ten fragment jest sprzeczny z absolutnie jednoznacznymi twierdzeniami we wspomnieniach generala Stachiewicza: 

a. sowieckie dezinformacyjne zachowania tankistow nad Zbruczem byly sprawdzone przed godziną 09 rano 17 wrzesnia jako falszywe i podstepne, przez polskich parlamentariuszy; 

b. Marszalek Edward Rydz Smigly od 05 rano 17 wrzesnia 1939 roku nie mial najmniejszych wątpliwosci co do agresywnego charakteru "wkroczenia" sowietow,

wg Jaklicza, Skladkowskiego i Stachiewicza; 

c. dezinformacyjne zachowania sowieckich tankistow byly w rzeczywistosci chwilowe i trwaly rano do okolo godziny 08 dnia 17 wrzesnia (po tej godzinie tylko sporadycznie spotykamy takie opisy w dosc niemiarodajnych wspomnieniach lub takie "pokojowe" zachowania byly juz przez swiadkow wydarzen rozszyfrowywane, jako falszywe. Po opuszczeniu Czortkowa przez oddziały KOP podpulkownika Marcelego Kotarby jakas polska placowka donosi o godzinie 11.25, ze "Wojska rosyjskie wchodzą na teren Polski bez użycia broni...". Podobnie o godz. 13.00 dnia 17 wrzesnia pod Uscieczkiem i wczesniej o godz. 09.45 w meldunku z Horodenki), a nie caly ten dzien - o czym przeciez najlepiej wiedzial Naczelny Wodz! 

Tak wiec tekst ostatniego rozkazu Marszalka do Wojska Polskiego w Rumunii z dnia 20 wrzesnia 1939 roku moze byc czesciowo spreparowany i dostosowany do dywersyjnych dzialan wystepujących w Polsce juz od dnia 16 wrzesnia w Tarnopolu i od nocy 16 na 17 wrzesnia w Ostrogu, a trwających jeszcze w Warszawie dnia 26 wrzesnia, czy dnia 30 wrzesnia 1939 roku w Lublinie: 

I. sowieci to sprzymierzency, 

II. z Armią Czerwoną nie walczyc lub unikac walki (jak np. w Lublinie, Warszawie, Grodnie, Wilnie, Wlodzimierzu Wolynskim, Zbarazu, Lwowie). 

Tekst omawianego rozkazu jest dostosowany do hasla: Marszalek "zakazal" walczyc z Armią Czerwoną, a nie dywersanci. 

3. Dlaczego dopiero po wyjezdzie Marszalka Rydza Smiglego z Kut do Kosowa po godzinie 21.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku, nadano wlasnie z Kut o godzinie 21.30 tekst Instrukcji Ogolnej dla Wojska Polskiego, radiem i otwartym tekstem; przeciez po godzinie 14.30 dnia 17 wrzesnia 1939 roku fragmenty tekstu Dyrektywy Ogolnej przekazywano juz do poszczegolnych dowodztw na Przedmosciu Rumunskim i jednostek na poludnie od linii Tarnopol - Lwow (wyslano z ustnym rozkazem do odwrotu na Wegry generala Narbuta - Luczynskiego i plka S. Pelca do sztabu Armii 'Karpaty' przed godz. 15.00, pierwszy rozkaz do odwrotu generalowi Dembińskiemu osobiście wydal Stachiewicz o 15.00, a nastepnie gen. Stachiewicz telefonicznie przekazuje rozkazy generalowi Paszkiewiczowi, oraz o godzinie 15.30 wyslano ostateczny rozkaz dla Armii 'Karpaty' do odwrotu na Rumunie lub Wegry) i są dane, ze tresc ta byla nieco odmienna, i ze do dyrektywy tej dodawano szczegolowe rozkazy, np. zakazujące demobilizowania wojska oraz nakazujące przejscie do Rumunii wywalczyc silą w razie sprzeciwu sowieckiego. Bowiem od okolo 02.00 w nocy 16 na 17 wrzesnia 1939 roku oddzialy KOP mialy rozkaz walczyc z sowietami, a po 05.00 rano 17 wrzesnia Sztab Glowny wydawal rozkazy do zdecydowanej walki z agresją Armii Czerwonej - rano 17 wrzesnia ppor. Wlodzimierz Klawe odlatuje z rozkazami dla generala Kleeberga, spod Kolomyi do Pinska. Trwalo to do okolo 12.30. Po tej godzinie zas general Stachiewicz mial od Marszalka Rydza Smiglego nowy rozkaz o podjetej decyzji ewakuacji wojska na Wegry i do Rumunii. Okolo 14.30 powstala instrukcja ogolna dla Wojska Polskiego, ktora nie byla oddzielnym rozkazem, a miala byc elementem konkretnych polecen dla jednostek polskich. Wobec tego po 14.30 Sztab Glowny wydawal stopniowo rozkazy odwrotu, opierające sie na ogolnej dyrektywie.

Mozna przyjąc, ze byla godz. 14.30. W krotko obowiązującej dyrektywie / instrukcji ogolnej dla Wojska Polskiego, ktora ostatecznie powstala po rozmowie marszałka Edwarda Rydza - Śmigłego z prezydentem Ignacym Mościckim dnia 17 wrzesnia wczesnym popoludniem i po naciskach ambasady Francji ("ujawniono w 'Białej Księdze' opracowanej przez Wiktora Sukiennickiego, ze w projekcie tego rozkazu znalazło się skreślone później zdanie: 'Charakter wystąpienia sowieckiego wyjaśnia się na drodze dyplomatycznej'"; oczywiscie od ponad 12 godzin KOP nie mial wątpliwosci, ze to agresja; minister Beck po godzinie 06.00 rano tego dnia informowal swiat, ze to agresja; od okolo 5 godzin nasi parlamentariusze mieli pewnosc, ze Armia Czerwona dokonala zbrojnej napasci), czytamy: "Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry najkrótszymi drogami. Z bolszewikami nie walczyć, chyba w razie (natarcia) z ich strony lub próby rozbrojenia oddziałów. Zadanie Warszawy i miast, które miały się  bronić przed Niemcami - bez zmian. Miasta do których podejdą bolszewicy, powinny z nimi pertraktować w sprawie wyjścia garnizonów do Węgier lub Rumunii." Jest tez inna "wersja" Dyrektywy: "z Sowietami nie walczyć, tylko w razie z ich strony lub próby rozbrojenia naszych oddziałów...". Bez slowa "napadu / natarcia". Podobnie w rozkazach szczegółowych z dnia 17 września po poludniu Sztab Glowny Naczelnego Wodza, a tym samym Marszalek zakazują demobilizowania wojska, zwalniania do domu nieuzbrojonych zolnierzy i urlopowania mniejszosci narodowych. Wszystkie polskie oddziały znajdujące się na terenach opanowywanych przez Armie Czerwoną otrzymały rozkazy przejścia do Rumunii, ale Naczelny Wódz zaznaczył też, że 

"w razie sprzeciwu mają one przejście to wywalczyć". 

"(wg Rafała Wnuka z IPN Lublin) Dyrektywa ta dawała dowódcom jednostek WP, które jeszcze nie weszły w styczność z oddziałami Armii Czerwonej, wolną rękę". 

Oczywiscie te rozkazy odwrotu w kierunku granicy rumunskiej i wegierskiej, wraz z Instrukcją Ogolną Naczelnego Wodza - lub na podstawie tejze Instrukcji - przeekazywano normalnymi wojskowymi kanalami lącznosci, np. o godz. 16.00 dnia 17 wrzesnia do odwrotu do Rumunii zasadniczo na lotnisko Czerniowce dla polskiego lotnictwa, a o tej samej godzinie 16.00 wyslano samoloty z rozkazami do odwrotu dla gen. Skuratowicza, Dąb - Biernackiego i Kleeberga.

"Wcale nie wiadomo, czy dyrektywe w takiej tresci jaką  znamy, otrzymalo jakiekolwiek zgrupowanie Wojska Polskiego. Wiekszosc otrzymala tylko jakies pogloski o niej...". 

Jest to wiec doskonale falszerstwo i to trwające kilkadziesiąt lat. Wedlug W. Wlodarkiewicza, "Przed 17 wrzesnia", s. 258 - 260: to pulkownik Smolenski chcial, aby nie alarmowac Marszalka Rydza Smiglego o sowieckim zagrozeniu. Juz w pierwszym dniu walk z nowym agresorem ze wschodu, nasze zaangazowanie na Froncie Wschodnim uniemozliwilo "dalsze prowadzenie obrony na skale strategiczną, zdezorganizowalo front przeciwniemiecki, ... przerwalo polskie przygotowania obronne na pograniczu rumunskim, ograniczylo skale ewakuacji Wojska Polskiego do Rumunii, na Wegry oraz na Litwe i Lotwe. Kierownictwu panstwa i wojska zabraklo warunkow do spokojnej i pelnej oceny polozenia i podjecia decyzji", wedlug prof. dr hab. Wojciecha Wlodarkiewicza, "Polski Wrzesien z perspektywy 70- lecia". Dyrektywa Ogolna Naczelnego Wodza omawiana jest w: "Pisma gen. Waclawa Stachiewicza, Szefa...", tom 2, 'Zeszyty Historyczne', 1979, nr 50, s. 193 - 197; PSZ, t. I, cz. 4, s. 566 - 567; T. Kmiecik, Rola Sztabu Naczelnego Wodza..., w: 'Sztab Generalny Wojska Polskiego...', Warszawa 2003, s. 127. Jakub Wojtkowiak w 'Kryzysie 1939 roku' podaje, ze 'dyrektywę ogólną' wydano 17 wrzesnia 'późnym wieczorem'. Pan Andrzej Paczkowski w "Pol wieku dziejow Polski" pisze: "... W wydanej o godz. 16.00 'dyrektywie ogólnej' Naczelny Wódz nakazywał podejmowanie walki z wojskami radzieckimi 'tylko w tym wypadku, o ile będą nacierały' oraz wycofywanie się ku Rumunii i Węgrom." Jeszcze inni mylnie piszą, ze Naczelny Wódz wydał 17 września około godz. 22.00 w Kutach (popelniając celowo trzy bledy: co do czasu, miejsca i tresci w/w Instrukcji dla Sztabu Glowego) dyrektywę, cytujac jej 'okrojony' fragment: 'Sowiety wkroczyły. Nakazuję ogólne wycofanie na Rumunię i Węgry...'. Pan Eugeniusz Duraczynski w pracy 'Rząd Polski na uchodzstwie, 1939-1945', s. 25, pisze: "General Stachiewicz o godzinie 16.00 przekazal jednemu z dowodcow Dyrektywe Ogolną naczelnego wodza, nakazującą wycofanie oddzialow i sprzetu do Rumunii lub na Wegry: 'W stosunku do sowieckich oddzialow ... my z nimi bic sie nie zaczynamy i walczyc musimy tylko w tym wypadku, o ile oni bedą nacierali'. Stachiewicz przebywal wowczas nadal w Kolomyi...". Fragmentaryczne elementy "Dyrektywy" przekazane przez gen. Stachiewicza pulkownikowi Rudce juzem o 16.00, a generalowi Paszkiewiczowi telefonicznie to glowny material zrodlowy. Początek juza z godziny 16.00 mowil: "... nadaję dyrektywę ogólną Naczelnego Wodza...". Zrodlem dla tej odmiany "Dyrektywy", ktora przypomina raczej rozkaz generala Smorawinskiego wydany w Lucku i Zbarazu, jest wydawnictwo: 'PSZ', t. I, cz. 4, s. 566 - 567 oraz CAW, II/14, s. 245, gdzie znajduje sie 'Depesza Naczelnego Wodza w sprawie zadan walczących jednostek i zachowania wobec Armii Radzieckiej'. Skąd 'PSZ' czerpaly w/w dokument tego nie wiemy? Inna "odmiana" Dyrektywy zostala zaszyfrowana o godz. 21.30, a o godz. 21.40 pplk. dypl. Marian Zalewski / Zaleski potwierdzil jej odbiór w celu nadania przez radio (godz. 22.00), znowu wedlug 'PSZ', t. I, cz. 4, s. 567. Jednak 'PSZ' popelnily wiele bledow co do przebiegu kampanii w 1939 roku. Wlasnie niepelny tekst Dyrektywy nadano z Kut okolo 21.30 / 22.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku radiem i tekstem otwartym. Po co? Np. Wikipedia w 2011 roku w kilku podobnych do siebie artykulach opiera sie nie na dokumencie zrodlowym, a na opracowaniu pana Andrzeja M. Kobosa. Tenze na pracy zbiorowej: "Napaść sowiecka 1939 ...", Józef Jasnowski i Edward Szczepanik, red. Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1987. Autor tej strony internetowej sugeruje, ze brak jest rzetelnego dokumentu zrodlowego omawianej tutaj Dyrektywy Ogolnej z godz. 14.30 dnia 17 wrzesnia z Kosowa czy jej "okrojonej" przerobki z godziny 21.30 / 22.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku nadanej tekstem otwartym przez radio z Kut. Pan prof. Andrzej Chojnowski stwierdza, ze ta przejsciowa Dyrektywa "... nie była skonstruowana w sposób kategoryczny. Nakazywała, aby nie walczyć z Sowietami, dopóki nie będzie to konieczne w obronie własnej. Nie wykluczała jednak możliwości oporu. Istotnie zasadą miało być niepodejmowanie walki z agresorami, przez wzgląd na jej bezcelowość...". Tak wiec Dyrektywa, ktora obowiązywala Sztab Glowny Naczelnego Wodza tylko po poludniu i wieczorem 17 wrzesnia 1939 roku, miala umozliwic szybkie wycofanie sie na obszarze Malopolski Wschodniej ku granicom poludniowym Polski, Osrodkom Zapasowym, wojskom zgromadzonym na Przedmosciu Rumunskim oraz znajdującym sie na poludnie od linii Tarnopol - Lwow, co bylo kontynuacją rozkazodawstwa z 15 wrzesnia i z poznego popoludnia 16 wrzesnia. Wojska z Polesia, Wolynia i Lubelszczyzny otrzymywaly inne rozkazy dostosowane do ich sytuacji wojennej, geograficznej, mobilnosci i czasu oraz uwzgledniające dywersje i nastroje spoleczne. 

Tymczasem na poludniowej Lubelszczyznie sowieci zrealizowali w dniach 20 wrzesnia / 05 pazdziernika 1939 roku cel operacyjny, dzieki szybkiemu zdemontowaniu polskiej obrony za pomocą dzialan dywersyjnych juz na Wolyniu (od nocy 16 na 17 wrzesnia 1939 roku do dnia 20 wrzesnia wlącznie): szacunkowo 100 / 130 tys. zoln. Deba Biernackiego, ponad 15 tys. (moze co najmniej 2 razy wiecej) pod pulkownikiem Zieleniewskim, podobnie ok. 15 tys. we Wlodzimierzu Wolynskim 

(swiadkowie oceniają liczbe zolnierzy polskich we Wlodzimierzu Wolynskim i w jego okolicy na 20 do 30 tysiecy w dniu 17 wrzesnia, kiedy rozeszla sie tutaj informacja o ataku sowieckim; jednakze we Wlodzimierzu Wolynskim juz dnia 17 września rano Ukraincy oświadczyli, że z sowietami bić się nie będą; inf. o agresji Armii Czerwonej pochodzily z wielu radiostacji. 

O godz. 08.00 rano 17 wrzesnia odebrano we Wlodzimierzu Wolynskim dywersyjny fonogram o tej agresji, bez podpisu ale z instrukcją unikania walki z sowietami! Wielu historykow, jak autor ksiazki 'Agresja 17 wrzesnia 1939' pan Jerzy Lojek, sugeruje do dzisiaj podobienstwo "okrojonej", a tym samym falszywej, Dyrektywy Rydza Smiglego z rozkazami generalow: Smorawinskiego, Rommla, Olszyny Wilczynskiego i innych. Rozkazy tych generalow - a nie Rydza Smiglego - wprowadzily chaos w Wojsku Polskim. Dodaje sie do tej przejsciowej Instrukcji Naczelnego Wodza okreslenia: "dyrektywa generalna", "slawna", "numer 1", "zasadnicza" lub "zasadniczo niesluszna" oraz nawet wiąze sie ją ze Zbrodnią Katynską czy z okresleniem "stanu wojny". Ta publicystyka w latach 2009 - 2011 odciągnela uwage od podejrzen, jak negatywne skutki pociągnąl za sobą zamach stanu generala Wladyslawa Sikorskiego juz od 13 wrzesnia 1939 roku, bledne dowodzenie generala Kazimierza Sosnkowskiego po 13 - 14 wrzesnia i generala Tadeusza Piskora po 14 wrzesnia, wprowadzenie czolgow w lasy i piaski Roztocza przez pulkownika Roweckiego, decyzje generala Olszyny Wilczynskiego szczegolnie w dniu 18 wrzesnia i generala Smorawinskiego w dniach od 17 do 20 wrzesnia 1939 roku, dzialalnosc generala Juliusza Rommla w dniach 17 i 18 wrzesnia, postawa generala Langnera po 14 wrzesnia, czy wreszcie aktywnosc Zimnala - Zakrzewskiego - Poninskiego w Rumunii szczegolnie po pojjawieniu sie w Bukareszcie dnia 20 wrzesnia 1939 roku generala Wladyslawa Sikorskiego. Wyjatkowo interesujaco na tym tle przedstawia sie sytuacja w listopadzie 2011 roku w Rosji, gdzie przeciwko Władimirowi Poznerowi i państwowej stacji telewizyjnej Kanał za niedawny jego komentarz zawierajacy falszywe stwierdzenie, "że Polska nie była w stanie wojny z ZSRR i że Armia Czerwona wkroczyła do wschodniej Polski pod hasłem obrony swoich sąsiadów ... Szła na Zachód, póki nie spotkała się z niemieckimi wojskami. A jak się z nimi spotykała, urządzano parady ...", wytoczono proces cywilny z pozwu potomka Stalina. Powracajac do tematu Wlodzimierza Wolynskiego: general Mieczyslaw Smorawiński wydał "podległym" sobie jednostkom (o godz. 11.00, a o godzinie 12.45 spod Zbaraża przyszła wiadomość: "dowodca miejscowego zgrupowania, gen. Smorawiński zakazał stawiania oporu wojskom radzieckim, jeszcze przed otrzymaniem rozkazów od Naczelnego Wodza") rozkaz: 'Żadnej walki nie przyjmować. Ja o zamiarach Rosji nic nie wiem, nie możemy posądzić ZSSR o agresję'.

Przez kilkadziesiąt nastepnych lat upodabniano i interpretowano Instrukcje Ogolną Naczelnego Wodza z godziny 14.30 dnia 17 wrzesnia 1939 roku do rozkazu Smorawinskiego, jak i do dyrektywy generala J. Rommla. "Polska historia rożni się od polskiej rzeczywistości zapamiętanej przez Polaka, tak jak noc różni się od dnia. ... Tym samym jednak polska historia niczego nie tłumaczy, niczego nie uczy, nie wyjaśnia i niczego nie pomaga zrozumieć", jak napisal pan Baliszewski. 

Rozkaz Smorawinskiego "prawdopodobnie dotarł do Baonu 'Hoszcza' ppłk. Władysława Węgrzynowicza oraz do Baonu 'Ostróg' kpt. Sylwestra Trojanowskiego". 

Podobna byla postawa dowódcy DOK nr III gen. bryg. Józefa Olszyny - Wilczyńskiego i jego "budzący wiele kontrowersji rozkaz, który wydał on wieczorem 18 września oficerom dowodzącym garnizonem Wilna (chodzi mi tutaj o płk. Okulicza i ppłk. Podwysockiego), nakazujący im zwinięcie obrony (jak na te warunki doskonale przygotowanej) oraz wycofanie się w kierunku granicy litewskiej, motywował ten rozkaz tym iż: 'Sowieci nam wojny nie wypowiedzieli' oraz że oddziały gen. Przeżdzieckiego nie zdążą (Rezerwowa Brygada Kawalerii 'Wołkowysk').

Na tą chwilę liczba obrońców liczyła około 14000 (z czego niestety tylko 6000 uzbrojonych), ale o wysokim morale i gotowości stawienia oporu". Gen. Sawicki pojechał po południu dnia 17 wrzesnia 1939 roku z Wlodzimierza Wolynskiego do Łucka, gdzie 

ze Zbaraza przyjechal takze gen. Smorawiński i potwierdził w/w instrukcję (fonogram z godziny 08 rano 17 wrzesnia) przyslaną do Wlodzimierza Wolynskiego. Generalowie Smorawinski i Olszyna - Wilczynski zostali zamordowani przez Sowietow i nigdy nie mogli wyjasnic kto im dyktowal te rozkazy - bardzo podobne, choc obaj dzialali pareset kilometrow od siebie. 

General Mieczyslaw Smorawinski ponadto rozkazal dnia 17 wrzesnia opuscic Łuck generalowi Skuratowiczowi. General Mieczyslaw Smorawinski dnia 17 wrzesnia oglosil, ze przyjedzie do Włodzimierza Wolynskiego, aby objąć dowództwo w celu kapitulacji przed wojskami sowieckimi. Dnia 17 wrzesnia we Włodzimierzu Wolynskim o godz. 22.00 general Smorawiński zostal zmuszony do wydania pozwolenia oficerom na dalszą walke z sowietami na Lubelszczyznie. Gen. Sawicki wyjechał w nocy z 17 na 18 września z Wlodzimierza Wolynskiego na poludnie protestując przeciwko dywersji Smorawinskiego. Dnia 18 wrzesnia wielu zolnierzy we Wlodzimierzu Wolynskim opuściło szeregi Wojska Polskiego. 19 września rankiem po walce Sowieci zajęli Torczyn, gdzie do niewoli dostał się po raz pierwszy generał Mieczysław Smorawiński. W nocy 19 na 20 wrzesnia koszary we Wlodzimierzu Wolynskim otoczyly sowieckie czolgi. 20 wrzesnia general Mieczyslaw Smorawinski doprowadzil do poddania sie Armii Czerwonej tego poteznego garnizonu; rano 20 wrzesnia czesc naszych wojsk za zgodą sowiecka odmaszerowala z Wlodzimierza Wolynskiego do Usciuluga i przeszla most na rzece Bug, na jej zachodni brzeg, gdzie jednak zmuszono ich do powrotu i rozbrojenia sie w dniu 20 wrzesnia; 

Smorawinski probowal tez 20 wrzesnia namowic generala Deba Biernackiego w Hrubieszowie do rozbrojenia sie, ale zostal z miasteczka "wyproszony"), 

okolo 10 - 15 tys. zoln. z Grupy "Dubno" oraz kawaleria z Lucka, a takze ok. 75 tysiecy pod rozkazami gen. Piskora - wszystkie te grupy walczyly w osamotnieniu, a z Armią Czerwoną oddzielnie, mimo ze razem to duzo ponad 200.000 zolnierzy Wojska Polskiego. 

Dnia 17 wrzesnia o godz. 17.00 wydano powtornie rozkazy do odwrotu dla gen. Dembinskiego poinformowanego o szczegolach agresji sowieckiej i dla pplk. Dudka, ktoremu o godzinie 17.00 rozkazano walczyc tylko, gdy Sowieci pierwsi uderzą. Rozkaz dla pplka Dudka wydal gen. Dembiński wraz z informacją, ze Sowieci są 30 km od jego wojsk. O godz. 18.30 do osrodka lącznosci w Bóbrce wyslano rozkaz dla generala Kazimierza Sosnkowskiego w sprawie odwrotu na Wegry wraz z generalem Dembinskim i jego Grupą 'Stryj'. O 19.00 general Stachiewicz rozkazal odwrot generalowi Milanowi - Kamskiemu. O 20.00 ten sam rozkaz odwrotu dla gen. Dembinskiego - na Wegry. Wojsko Polskie zwinelo obrone na rzece Stryj dopiero po rozkazie gen. Stachiewicza i pplk dypl. Jerzego Krubskiego z godziny 22.00 dnia 17 wrzesnia wydanym z Kolomyi, a nakazującym natychmiastowy (od godzin przedpoludniowych 18 wrzesnia) odwrot na Wegry calej Grupie 'Stryj', w związku z przewagą sowiecką na froncie wschodnim. O 21.30 rozkaz od Naczelnego Wodza dla plk. Rudki w Stanislawowie, aby dostarczyl kolejny rozkaz do wycofania sie na Wegry plk. Maczkowi. O 23.00 kolejny rozkaz dla gen. Sosnkowskiego - wobec sowieckiej inwazji do wycofania sie na Wegry - samolot wystartowal 07.00 rano 18 wrzesnia. General Waclaw Stachiewicz wydający rozkazy w imieniu Naczelnego Wodza, nakazywal dnia 18 wrzesnia rankiem sztabowi generala Piskora przebijanie sie silą na Wegry, w związku z atakiem sowieckim. 

Nie ma tez dowodow, ze Dyrektywa Naczelnego Wodza jakoby 'zakazująca' walk z Sowietami byla wyslana! 

Jedynie podobno 17 wrzesnia o godz. 20.15 gen. Stachiewicz nadal "dyrektywe" (a nie o 16.00?), a takze przygotowano jej nadanie miedzy godziną 21.30 a 22.00, kiedy ją zaszyfrowano. 

W tym czasie - wieczorem dnia 17 wrzesnia - trudnosci w lącznosci spowodowane atakiem Armii Czerwonej i transportem centralnych radiostacji na Przedmosciu, wplynely np. na droge przekazu meldunku sytuacyjnego generala Dąb-Biernackiego do ND (na rozkaz gen. Rómmla nadano go ponownie 18 wrzesnia o godzinie 16.15 do Kut, do Sztabu Naczelnego Wodza, ale w skrócie). Nie ma wyczerpujących danych o lącznosci Wojska Polskiego po 17 wrzesnia, ale np. 19 wrzesnia wspomina sie, ze Sztab generala Piskora "odebral od radiostacji lwowskiej komunikat o polozeniu naszych wojsk w rejonie Lwowa i sytuacji ogólnej". Rowniez rozkazodawstwo generala Deba Biernackiego z dnia 18 wrzesnia potwierdza, ze decyzja podjeta juz po otrzymaniu wiadomosci o ataku sowietów - co zresztą zmienilo caloksztalt polozenia - nic nie mowila, aby maszerowac do panstw neutralnych jak najkrótszą drogą.  

Rankiem 18 wrzesnia Sztab Frontu Polnocnego otrzymal radiodepesze - "znieksztalconą dyrektywe o przebijaniu sie do panstw neutralnych" -  

czyli wlasciwy rozkaz do walki zbrojnej generala Stachiewicza z Kut, po ktorym zadecydowano atakowac "na zachod od Lwowa", tj. na Grodek. "Przy czym jesli nie byloby mozliwosci przebijac sie caloscią wojsk to ma sie przebijac sama kadra", jak podkreslil general Olbrycht. Rankiem 18 wrzesnia general Dąb Biernacki poinformowal dowódców, ze "... nasze oddzialy stawiają opór" Armii Czerwonej. Dnia 20 wrzesnia w Hrubieszowie general Smorawinski probowal namowic generala Deba Biernackiego do niepodejmowania walk z Sowietami i demobilizacji w "stylu wolynskim". 

Tak wiec dlaczego w nocy 17 na 18 wrzesnia w Kolomyi "... rozkazy w imieniu Naczelnego Wodza wydawal gen. Stachiewicz przez telefon i radio", a zaden ze znanych tych rozkazow nie pokrywal sie z jakoby bardzo dobrze znaną trescią Dyrektywy Ogolnej Naczelnego Wodza z godziny 16.00 lub 21.30 dnia 17 wrzesnia 1939 roku - instrukcji, ktora jakoby "zakazywala" walczyc z Armią Czerwoną - bowiem rozkazy generala Waclawa Stachiewicza, ktore dotarly switem i przedpoludniem 18 wrzesnia 1939 roku do Pinska, Grodna i Wilna, oraz do placowki dyplomatycznej w Kownie, czy do generala Deba Biernackiego na Lubelszczyznie, nakazywaly jednoznacznie walczyc z agresorem sowieckim; dnia 18 wrzesnia i nocą 18 / 19 wrzesnia juz w Kutach general Waclaw Stachiewicz w imieniu Marszalka Edwarda Rydza Smiglego organizowal skuteczną obrone przed Armią Czerwoną na Przedmosciu Czeremosz - obrona byla tak dobrze zorganizowana, ze sowieckie oddzialy pancerne i zmotoryzowane nie zajely juz w nocy 17 na 18 wrzesnia 1939 roku Stanislawowa, Kut i Kolomyi, a dopiero 19 wrzesnia (Stanislawow), 21 wrzesnia (Kuty) i 18 wrzesnia (Kolomyja) - a wszystko to zaprzecza "Dyrektywie Ogolnej" Naczelnego Wodza Rydza Smiglego w jej ksztalcie cytowanym setki razy począwszy od londynskiego wydania 'PSZ', a koncząc na Internecie. 

Dlatego tez w dniu 18 wrzesnia 1939 roku w Deraznem na Wolyniu dowódca 3 pulku KOP plk Zdzislaw Zajączkowski powiedzial wobec innych oficerow: 

"Nie mam zadnych rozkazów do poddania sie wojskom Rosji sowieckiej. To, co slysze, ze wyszedl jakis rozkaz z Naczelnego Dowództwa WP, aby nie walczyc z wojskami sowieckimi, to na pewno bolszewicka dywersja". 

Autor tej strony internetowej chce wykazac, ze wyslanie "okrojonej" i pozbawionej dodatkowych rozkazow (jesli tak bylo wowczas?), Dyrektywy Naczelnego Wodza z godziny 21.30 / 22.00 z Kut, dnia 17 wrzesnia 1939 roku, to dywersja. Z Kut wyslano wowczas niepelny tekst Dyrektywy Ogolnej Naczelnego Wodza, bez zdania koncowego nakazującego przejscie do Rumunii i na Wegry wywalczyc silą w razie sowieckiej odmowy przepuszczenia nas do granicy. Zmienialo to zasadniczo ogolne intencje Naczelnego Dowodztwa. Dyrektywa ponadto nie byla oddzielnym rozkazem i nigdzie nie wysylano jej oddzielnie. Na jej podstawie po godzinie 14.30 dnia 17 wrzesnia 1939 roku Sztab Glowny budowal konkretne rozkazy dla oddzialow Wojska Polskiego. Dopiero o godzinie 16.00 i 17.00 dnia 17 wrzesnia w dwoch rozkazach do ewakuacji za granice dodano polecenie nie rozpoczynania walk z Armią Czerwoną, jako pierwsi. Po godz. 23.00 dnia 17 wrzesnia II rzut Sztabu Glownego z Kolomyi nie wydawal juz rozkazow do unikania walk z sowietami, wrecz odwrotnie wszystkie oddzialy na calym wschodnim i centralnym obszarze Polski mialy zdecydowanie bronic sie przed Armią Czerwoną. Dyrektywa Ogolna to byla Instrukcja dla Sztabu Glownego i generala Stachiewicza, jak postepowac po poludniu i wieczorem dnia 17 wrzesnia, nie zas rozkaz, ktory wysylano oddzielnie do poszczegolnych polskich oddzialow. Jednak dywersanci korzystali wowczas i potem z jej "okrojonej" tresci budując legendy i dezinformując o przebiegu kampanii wrzesniowej przeciwko sowietom w 1939 roku. Tak wiec nie nalezy mylic rozkazow do ewakuacji za granice z dnia 17 i 18 wrzesnia 1939 roku z Dyrektywą Ogolną przeznaczoną dla Sztabu Glownego Naczelnego Wodza. Tak tez zareagowal - przykladowo - pulkownik Zdzislaw Zajaczkowski i nakazal ewakuacje w kierunku grupy gen. Kleeberga; podobnie ocenili wydarzenia generalowie Kleeberg i Ruckemann Orlik w dniach 17 do 19 wrzesnia 1939 roku ustalając kierunki marszu - przygotowano grupe parlamentariuszy do rokowan z Armia Czerwona okupujaca Kowel, a wobec sprzeciwu sowieckiego, aby nam umozliwic przemarsz na poludniowy-zachod, zdobyto przejsciowo Kowel i stacje kolejowa w miescie, a nastepnie wycofano sie na polnocny-zachod - i formy obrony przed Armią Czerwoną. Podobnie zareagowal pulkownik "Siedlecki" i general Przezdziecki w dniach 17 do 19 wrzesnia oraz general Stefan Dąb Biernacki; 

a wszystkie dzialania i rozkazy generala brygady Waclawa Stachiewicza w nocy 17 na 18 wrzesnia 1939 roku w Kolomyi oraz w dniach 18 do 20 wrzesnia w Kutach, mialy zapobiec wykonywaniu tej "okrojonej" Dyrektywy. 

Dywersanci oczywiscie szli o krok dalej i rozpowszechniali dezinformacje, ze Armia Czerwona to "sojusznik", jak przykladowo tylko bylo w Hoszczy, gdzie "dowództwo baonu KOP otrzymalo telefoniczne powiadomienie z Równego, ze wojska sowieckie są naszymi sojusznikami i nalezy przygotowac przyjecie ... na godzine 17.00... W trzy dni pózniej uformowano kolumne jeniecką i pognano az do Starobielska", wedlug prof. Czeslawa Grzelaka. Jak kilka lat temu napisal Pan Woloszanski, wojna w 1939 roku ma jeszcze wiele zagadkowych tematow... 

4. Wg autora 25 lub 26 wrzesnia, a nie jak wskazują inne zrodla w nocy z 26 na 27 wrzesnia, do Marszalka przybył podpułkownik Tadeusz Zakrzewski i pułkownik Jan Kowalewski, aby uzyskać rozkazy dla Warszawy: "Do Generała Dywizji Rómmla, Dowódcy Obrony Warszawy. Dziękuję Panu Generałowi oraz wszystkim podległym mu oficerom i żołnierzom za bohaterską obronę Warszawy. Warszawa winna się bronić tak długo, jak starczy żywności i amunicji." 

W tym rozkazie wszystko jest postawione do gory nogami: 

a. Marszalek wiedzial od popoludnia 17 wrzesnia, ze Rommel wysylal falszywe rozkazy i to nie tylko do Pinska, a Sztab Glowny Naczelnego Wodza w dniu 18 wrzesnia 1939 roku z Kut nie szukal juz zadnego kontaktu z generalem Rommlem; 

b. Marszalek wiedzial, ze Rommel dowodzil Armią "Warszawa", a nie dowodzil obroną Stolicy, bowiem funkcje tą pelnil do 29 września general brygady Walerian Czuma, w ktorego kompetencje mieszal sie od 22 wrzesnia Rómmel, ktory wspoldecydowal o obronie Pragi warszawskiej; 

c. Marszalek musial jasno wskazac, ze Warszawa ma sie bronic przed Sowietami i Niemcami, co jest sztucznie, w tekscie rozkazu dla Stolicy, pominiete. Rozkaz ten zostal dnia 26 wrzesnia zatrzymany w Paryzu. 

Naczelny Wodz Marszalek Edward Rydz Śmigły, premier general Felicjan Sławoj  Składkowski i minister pulkownik Józef Beck w godzinach 10 - 12.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku obradowali w Kołomyi, gdzie rownolegle tez rano 17 wrzesnia zebral sie Rząd Rzeczpospolitej  Polskiej, który ok. 11.00 wyruszyl do Kut i tutaj ponownie w poludnie 17 wrzesnia odbyl posiedzenie. 

W poludnie 17 wrzesnia 1939 roku Sikorski prowadzi narady z Francuzami. Jest szef francuskiej Misji Wojskowej, gen. Faury i kapitan de Winter.  Wladyslaw Sikorski chce wracać do - odseparowanego od 14 wrzesnia od rozkazow Naczelnego Wodza - Lwowa i podjąc z sowieckim agresorem rozmowy, gdy Armia Czerwona podejdzie pod miasto; jego atutem mają byc wojska Sosnkowskiego - Langnera oraz Roweckiego - Piskora, ktorzy podporządkowali sie od 12 i 14 wrzesnia generalowi Wladyslawowi Sikorskiemu i Sosnkowskiemu; skutkiem dywersji probolszewickiej w Tarnopolu w dniu 16 wrzesnia, gdzie wtedy Sikorski caly dzien przebywal, sowieci podejdą na wschodnie przedpole Lwowa juz wieczorem 18 wrzesnia 1939 roku. 

Po godz. 12.00 w kwaterze Marszalka w Kolomyi odbylo sie drugie juz spotkanie generala Stachiewicza z Marszalkiem Rydzem Smiglym, podczas ktorego Naczelny Wodz powiedział, że 

"postanowiono zwolnić rząd rumuński z sojuszniczego obowiązku wypowiedzenia wojny Sowietom, natomiast żądać od niego przepuszczenia rządu i wojska przez teren Rumunii, aby umożliwić nam dostanie się do Francji". 

Podobnie wspomina ten moment Premier Polski general Skladkowski: 

"... Postanawiamy zwolnic Rumunów od obowiązku walki z Sowietami, którego na pewno nie wykonają w sytuacji obecnej, natomiast jako sojusznicy ządamy od nich przepuszczenia Rządu, Naczelnego Dowództwa i Wojska Polskiego przez Rumunie, w celu udania sie do sprzymierzonej Francji i dalszego prowadzenia wojny za pomocą utworzonej tam armii polskiej, ...". 

Marszałek wowczas wydal Szefowi Sztabu Glownego rozkaz, który "pokrywał się z jego postanowieniami powziętymi w czasie rannej rozmowy w Sztabie, to znaczy - wszystkie wojska mają się kierować najbliższymi drogami na Rumunię lub Węgry". 

Zapewnienia rumuńskie dotyczące swobody przejazdu dla Rządu Rzeczpospolitej Polskiej przez terytorium rumunskie zostaną przekazane Jozefowi Beckowi przez Grigorcea dopiero około godziny 14.00 / 14.30 dnia 17 września w Kutach, a zapewnienia Daladiera dla Rządu Skladkowskiego okolo 14.30 / przed 16.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku na rece Jozefa Becka poprzez Noela. 

W Kosowie Marszalek Rydz Smigly jest od okolo 14.00 i spotyka sie tutaj z Prezydentem Ignacym Moscickim. Uzgadniają tresc instrukcji ogólej dla Wojska Polskiego oraz tresc Oredzia Prezydenta RP do Narodu. W Oredziu Ignacy Moscicki pisze: "... nasz sąsiad wschodni najechał nasze ziemie, gwałcąc obowiązujące umowy i odwieczne zasady moralności. ... Stanęliśmy tedy nie po raz pierwszy w naszych dziejach w obliczu nawałnicy zalewającej nasz kraj z zachodu i wschodu...". Prezydent na rowni postawil agresje ("najechal...") Związku Sowieckiego i Rzeszy hitlerowskiej, wobec czego postanowil "... przenieść siedzibę Prezydenta Rzeczypospolitej i Naczelnych Organów Państwa na terytorium jednego z naszych sojuszników". 

Dnia 17 września o godzinie 16.00 w przygranicznych Kutach odbyła się narada generala Felicjana Slawoja Skladkowskiego, niektorych ministrow Rządu Polskiego, prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego oraz Naczelnego Wodza Marszalka Edwarda Rydza Smiglego, na ktorej postanowiono, aby formalnie nie wypowiadac wojny Związkowi Sowieckiemu, co bylo wowczas najlepszą decyzją polityczną, kiedy agresor ze wschodu mial miazdzącą przewage na naszym Froncie Wschodnim, a alianci zachodni widzieli w Związku Sowieckim nadal potencjalnego sojusznika. Francuzi w dniu 17 wrzesnia zdecydowanie opiniowali, aby polskie wladze nie wypowiadaly wojny sowieckiemu agresorowi, a ich naciski spowodowaly popoludniem 17 wrzesnia, ze dyrektywa Naczelnego Wodza zawierala slowo "wkroczyli". Pan Marek Kornat pisze ('Polska ... wobec paktu Ribbentrop-Mołotow', Warszawa 2002, s. 478), że "ambasador Francji wywierał 17 wrzesnia 1939 naciski na rząd Rzeczpospolitej, aby ten formalnie nie ogłaszał stanu wojny pomiędzy Polską a Związkiem Sowieckim". Beck na temat rozmowy z Noelem wypowiedział się bardzo oględnie, a o naradach z Kennardem 17 wrzesnia w ogóle nie wspomniał. Jednak np. Dyrektywa Ogolna Rydza Smiglego była wydana przed spotkaniem ambasadora Francji Noela z Jozefem Beckiem, które wedlug Rogera Raczyńskiego odbyło się po 14.30 i trwało dość długo. Moze nawet do około 16.00. Tak wiec kiedy Marszalek Rydz Smigly byl w drodze powrotnej z Kut do Kosowa, o godz. 21.30 (przed 22.00) dnia 17 wrzesnia 1939 roku nadano przez radio rozkaz Naczelnego Wodza armii polskiej: "Sowiety wkroczyły. (...)". 

"Błędem byłoby wypowiedzenie wojny", napisal prof. N. Davies i oczywiscie mial racje, bo wowczas okres walk obronnych (po godz. 00.30/02.00 w nocy 16 na 17 wrzesnia 1939) po rozpoczeciu ataku przez wojska sowieckie, a momentem kiedy wypowiadalibysmy wojne (np. o godz. 16.00 dnia 17 wrzesnia 1939 roku) Związkowi Sowieckiemu, moznaby uznac nawet za brak "stanu wojny", a nas za strone agresywną. 

Prawo międzynarodowe stwierdza, ze ofiara napaści nie musi wypowiadać agresorowi wojny, a wedlug IPN "wkroczenie wojsk radzieckich na ziemie polskie 17 września 1939 r., stanowiące faktyczne rozpoczęcie wojny" bylo zbrojną napascią czyli agresją. 

'Napascią' nazwal sowiecki atak na Polske przeciez Prezydent RP Ignacy Moscicki w 'Oredziu ...' przygotowanym okolo godz. 14.30 dnia 17 wrzesnia 1939 roku w Kosowie oraz minister Halifax dnia 18 wrzesnia 1939 roku. 'Agresją' nazwano atak sowiecki na Polske w dokumentach rządowych z godz. 19.00 w trakcie ostatniego posiedzenia w Kutach oraz w instrukcji Becka z godzin rannych (ok. 07.00) dnia 17 wrzesnia. Nie wypowiadalismy wojny także Niemcom, wiec nasze decyzje z popoludnia 17 wrzesnia 1939 roku opieraly sie na precedensie z dnia 01 wrzesnia 1939 roku. 

Pakt Brianda - Kelloga oraz Konwencja Londyńska dowodzą, ze mozna "z zaistniałego stanu faktycznego, wyczerpującego znamiona określone w tych dokumentach, wyciągnąć wniosek, że Polska w stanie wojny z ZSRS była. Pobóg - Malinowski też takich wątpliwości nie mial". W stanie wojny po prostu się jest po agresji innego panstwa, a winę za skutki polityczne nie naglasniania tego faktu ponosil Władysław Sikorski, z powodow wynikających ze sposobu przejecia władzy w dniach 13 wrzesnia / 07 listopada 1939 roku. Tak wiec wypowiadać wojny nie musieliśmy, gdyż formalnie i faktycznie wg prawa międzynarodowego byliśmy w stanie wojny z Sowietami. Bledem byla późniejsza niejednoznaczna i niekonsekwentna polityka rządu Sikorskiego we Francji wobec całego konfliktu europejskiego - szczegolnie po zakonczeniu wojny finsko-sowieckiej - i swiatowego. 

"Stan wojny rozpoczyna się z chwilą dokonania przez jedno państwo w stosunku do drugiego aktu wojennego. Przez akt wojenny rozumie się wszelkie pogwałcenie terytorium państwa lub akt gwałtu, dokonany na jakimkolwiek organie państwa", wedlug profesora J. Makowskiego; "wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia bądź też z chwilą rozpoczęcia działań wojennych", wedlug prof. Remigiusza Bierzanka; "w braku wypowiedzenia rozstrzyga o początku wojny podjęcie kroków nieprzyjacielskich", wedlug Zygmunta Cybichowskiego. "To polska wykładnia prawa międzynarodowego z okresu międzywojennego".